Amita Deshpande eco social entrepreneur story Recharkha Maharashtra plastic recycling women empowerment in rural India : आजच्या काळात पर्यावरणपूरक आणि सामाजिक दृष्टिकोन ठेवणारा व्यवसाय सुरू करणं हे खूप मोठं धाडस असतं. पण महाराष्ट्रातील अमिता देशपांडे यांनी हे धाडस केलं आणि आज “reCharkha – The EcoSocial Tribe” या ब्रँडच्या माध्यमातून कोट्यवधींचा व्यवसाय उभा केला आहे.
अमिता यांनी पुण्यातील कुमिन्स कॉलेजमधून अभियांत्रिकी शिक्षण घेतलं आणि पुढे अमेरिकेतील पर्ड्यू युनिव्हर्सिटीतून सस्टेनेबिलिटीमध्ये मास्टर्स पूर्ण केलं. आयटी आणि कॉर्पोरेट सोशल रिस्पॉन्सिबिलिटी (CSR) क्षेत्रात काही वर्षे काम केल्यानंतर त्यांनी भारतात परत येण्याचा निर्णय घेतला आणि स्वतःच्या देशात सामाजिक व पर्यावरणीय कामांवर लक्ष केंद्रित करण्यास सुरुवात केली.
reCharkha ची सुरुवात
२०१५ साली केवळ ₹१ लाख गुंतवणूक करून अमिता आणि त्यांचे पती अभिषेक परांजपे यांनी reCharkha या उपक्रमाची सुरुवात केली. या ब्रँडचा मुख्य हेतू होता प्लास्टिक कचऱ्याचं पुनरुपयोग करून त्याचे पर्यावरणपूरक वस्तूंमध्ये रूपांतर करणे आणि ग्रामीण भागातील महिलांना रोजगार मिळवून देणे.
reCharkha मध्ये वापरले जाणारे कच्चा माल म्हणजे प्लास्टिकच्या पिशव्या, स्नॅक्सच्या रॅपर्स, चिप्स पाकिटं इत्यादी न विघटनशील प्लास्टिक वस्तू. या वस्तू प्रथम धुतल्या जातात, उन्हात वाळविल्या जातात, हाताने कापल्या जातात आणि नंतर पारंपरिक चाकावर (चरखा) आणि हातमागावरून त्यांना विणलं जातं.
उत्पादनांची विविधता आणि पर्यावरण बचत
reCharkha च्या उत्पादनांमध्ये सॅक्स, वॉलेट्स, योगा मॅट बॅग्स, प्लांटर्स, कटलरी किट्स, लँपशेड्स, आणि होम डेकोर वस्तूंचा समावेश आहे. प्रत्येक वस्तूमध्ये सरासरी १५ ते १०० प्लास्टिक कचऱ्याच्या वस्तूंचा उपयोग केला जातो. त्यांचे सुमारे ९०% कच्चे साहित्य घरगुती आणि सोसायट्यांमधून संकलित केलं जातं.
दरमहा ५०,००० हून अधिक प्लास्टिक कचऱ्याचे तुकडे पुनर्रचनेतून उत्पादनात वापरले जातात. या संपूर्ण प्रक्रियेमुळे पर्यावरणावर होणाऱ्या हानीपासून मोठ्या प्रमाणावर बचाव होतो.
ग्रामीण महिलांसाठी रोजगार
reCharkha चे उत्पादन केंद्र सिल्वासा जवळच्या खेड्यांत आणि पुण्याजवळील भोर तालुक्यात आहेत. या युनिट्समध्ये एकूण ६१ कर्मचारी कार्यरत आहेत, त्यातील ५५ जण ग्रामीण भागातील महिला असून, काही दिव्यांग व्यक्तीसुद्धा या उपक्रमात सहभागी आहेत.
अमिताने केवळ पर्यावरणाचाच विचार केला नाही, तर ग्रामीण भागात आर्थिक संधी निर्माण करून सामाजिक बांधिलकीचे पालनही केलं आहे. या महिलांना पारंपरिक कलेच्या माध्यमातून स्वावलंबी बनवण्यात अमिताचा मोठा वाटा आहे.
व्यवसायाची वाढती वाटचाल
या उपक्रमाचा सुरुवातीचा टर्नओव्हर फक्त ₹५ लाख होता (२०१५–१६), पण पुढील वर्षीच तो ₹१४ लाख झाला. २०१९–२० मध्ये तो ₹८० लाखांवर गेला आणि २०२१–२२ मध्ये ₹१.२ कोटी पर्यंत पोहोचला. २०२४–२५ मध्ये reCharkha चा टर्नओव्हर ₹२ कोटींपर्यंत गेला आहे.
reCharkha च्या उत्पादनांची किंमत ₹५५० ते ₹३८०० दरम्यान आहे. ही किंमत त्यांच्या मेहनतीला, दर्जाला आणि क्राफ्टसमॅनशिपला मान देणारी आहे.
पर्यावरणपूरक आणि सामाजिक उद्दिष्ट
reCharkha फक्त व्यवसाय नाही, तर ही एक चळवळ आहे. यामार्फत पारंपरिक भारतीय कलेला नवी ओळख मिळते आणि पर्यावरणपूरक जगण्याचा संदेश दिला जातो. महात्मा गांधीजींनी सांगितलेला चरख्याचा संदेश इथे खर्‍या अर्थाने प्रत्यक्षात उतरलेला दिसतो.
याशिवाय अमिता “My EcoSocial Planet” या एनजीओच्या माध्यमातून ग्रामीण भागात पर्यावरणविषयक जनजागृती, कौशल्य प्रशिक्षण आणि उपजीविकेच्या संधींचे आयोजनही करत आहेत.
पुरस्कार आणि मान्यता
अमिता देशपांडे यांना त्यांच्या कार्याबद्दल अनेक सन्मान प्राप्त झाले आहेत. Times Now Amazing Indians Award, Rotary Green Ambassador, आणि MSME Eco-Friendly Product Award हे त्यातील काही प्रमुख पुरस्कार आहेत.
अमिता देशपांडे यांच्या “reCharkha” या उपक्रमामुळे आपण एक गोष्ट शिकू शकतो – की स्वप्नं तीच खरी, जी समाजासाठी काहीतरी सकारात्मक देऊन जातात. पर्यावरण रक्षण आणि ग्रामीण महिलांना सक्षम बनवण्याचं उदाहरण पाहायचं असेल, तर reCharkha कडे नक्की पहा.
